Op 23 november 1940 verscheen de eerste editie van de communistische verzetskrant De Waarheid. Het besluit om een opvolger van Het Volksdagblad (1937–1940) en De Tribune (1909–1937) uit te geven, werd in juni 1940 door de partijleiding genomen. Deze kwam in een geheime vergadering bijeen in het gebouw “Parlando” aan Frederiksplein 12 in Amsterdam.
“Er was voor de communisten slechts één antwoord op de fascistische uitdaging mogelijk: met hun organisaties ondergronds gaan en de strijd voortzetten. Dat was het besluit van de historische zitting van het partijbestuur, in Juni 1940 te Amsterdam in het geheim gehouden. Een driemanschap: Paul de Groot, Lou Jansen, Jan Dieters, werd belast met de dagelijkse leiding van de illegale partij.
De partijleiding begreep, dat het eerste werk moest zijn het uitgeven van een vrije, niet-gemuilkorfde, politieke arbeiderskrant, waaromheen zich het verzet tegen de Nazi-onderdrukking zou kunnen verzamelen. Tegenover de stroom van leugens, die de overweldigers over ons land uitstortten, zou de naam van de krant “De Waarheid” zijn!”
De naam De Waarheid was een verwijzing naar de Russische krant Pravda, opgericht door Lenin in 1912. Het hoofdartikel van de eerste editie droeg de titel: “De weg naar vrede en vrijheid”, en verscheen in een oplage van 25.000 exemplaren. De Waarheid verscheen aanvankelijk tweewekelijks, later wekelijks. Lokale ‘Waarheidsgroepen’ zorgen voor de vermenigvuldiging en verspreiding.
De kopij van de krant werd centraal geschreven en ging met 300 tot 400 exemplaren het land in om lokaal door middel van “stencils” te worden vermenigvuldigd. In 1943 was de oplage gestegen tot 40.000 exemplaren en in 1944 verdubbeld naar 80.000. Tegen het einde van de oorlog telde De Waarheid een oplage van 100.000 exemplaren.
De Waarheid in Velsen
De Uitgeester communist en hoogovenarbeider Jan Brasser kreeg van het Velsense CPN-raadslid Piet Weij, de instructeur voor de partijgroepen in de regio, het verzoek een stencilapparaat van Uitgeest naar IJmuiden te brengen. Daarmee werd de verspreiding georganiseerd van de lokale uitgave De Vonk, vernoemd naar de Russische krant de Iskra, een voorloper van de Pravda. Lokale uitgaven van De Waarheid verschenen de eerste oorlogsjaren vaker onder andere namen. Zo verscheen de krant in Groningen onder de naam Het Noorderlicht, en in Bussum als Het Kompas.
De Waarheid vond zijn weg naar de arbeidersbuurten van Beverwijk en IJmuiden, maar ook naar papierfabriek Van Gelder in Velsen-Noord en het staalbedrijf Hoogovens. Bij Hoogovens droeg Jan Brasser verantwoordelijkheid voor de verspreiding:
“Het begon meestal met de vraag: wil je een illegale krant van me lezen? En aangezien we toen nagenoeg de enigen met een krant waren – vooral op de Hoogovens hadden we het monopolie van de illegale pers – was dat een goed begin. De mensen haakten ernaar om andere woorden dan de Nazi-propaganda te lezen – al was het ook maar een kleine krant, waarin tot verzet werd opgeroepen.”
Als er in 1943 door arrestaties gaten vallen in de Beverwijkse Waarheidgroep, springt Jan Bonekamp in. Hoewel hij zich na de April-meistaking 1943 volledig op het gewapend verzet had toegelegd. Jan Brasser: “Jan Bonekamp heeft een belangrijke rol gespeeld. Hij was een brutale kerel als er lectuur verspreid moest worden of geld opgehaald voor het Sol-fonds; en zeer gekant tegen de nazi’s. Hij had veel relaties op het bedrijf.”
De Waarheid in Haarlem
In Haarlem zijn het onder andere de communisten Johan Hissink en Martin Grégoire, samen met de drukker Joop (Johannes) Hoogendoorn, die voor de verspreiding van De Vonk zorgen. Hoogendoorn leverde met zijn drukkerij aan de Burgwal in eerste instantie het papier, later verzorgde hij ook het drukwerk. Hij drukte in totaal vijftien nummers van De Vonk, goed voor 30.000 exemplaren. Daarnaast drukte hij 6.000 manifesten en 12.000 aanplakbiljetten voor de CPN. De originele drukpersen bevinden zich tegenwoordig in de collectie van het Verzetsmuseum in Amsterdam.
In 1943 wordt een groot deel van de Waarheidgroep in Haarlem door verraad gearresteerd. Hissink, Hoogendoorn en anderen worden uiteindelijk door de bezetter vermoord. Ook hier vulden nieuwe kameraden de door de bezetter geslagen bressen in het Waarheidapparaat in. Zoals de jonge Rotterdamse onderduiker Hugo van Langen.
De krant ging door. Eind 1943 kwam Annie Averink naar Haarlem als nieuwe partij-instructeur. Zij ontmoette er de twee mensen die nog over waren van de Haarlemse Waarheidgroep: de letterzetter Martin Grégoire, in het dagelijks leven werkzaam bij het Haarlem’s Dagblad. En Eep van Ommeren, haar toekomstige echtgenoot. De krant werd niet langer gedrukt, maar in gestencilde vorm voortgezet, nu onder de naam De Waarheid. Voor Kennemerland verscheen daarnaast de bijlage: De Vrije Kennemer.
Ook Hannie Schaft, net als Jan Bonekamp actief in het gewapend verzet, werkte met De Waarheid. Annie Averink: “Het gewapende optreden was gescheiden van het partijwerk. Dát gingen ze doen toen er een soort vacuüm in het gewapende verzet ontstond en ze van die kant geen opdrachten meer kregen. Freddy ging met mijn man de krant drukken. Hannie had zes verspreidpunten waar ze de krant moest brengen, ze rekende punctueel af.”
Op 21 maart 1945 werd Hannie op weg van Haarlem naar IJmuiden staande gehouden bij een wegversperring aan de Jan Gijzenkade. In haar fietstassen troffen de Duitsers een pak illegale kranten: De Waarheid. Ook had zij een pistool op zak.
De Koevoet
Naast De Vonk verscheen in Haarlem ook het illegale jeugdblad De Koevoet. De redactie was in handen van Jaap Boekman, die een leidende rol had in de Haarlemse CPN. De Koevoet was bestemd voor Haarlemse scholieren. Jaap (schuilnaam ‘Kees’) maakte de krant samen met een aantal jonge communisten, waaronder de toen 17-jarige Truus Menger. De groep was min of meer een voortzetting van de Haarlemse afdeling ‘Tempo’ van de Nederlandse Jeugdfederatie (NJF), zoals de Communistische Jeugdbond (CJB) sinds 1938 heette.
Truus Menger: “Kees, een getrouwd man en vader van twee kleine jongetjes was een leidinggevend antifascist. Hij richtte samen met anderen uit de jeugdbeweging het anti-Nazi jeugdblad de Koevoet op. We hadden gezellige en vrolijke vergaderingen bij Kees thuis. We mochten met z’n vrouw Bep de kleintjes naar bed brengen. Ik genoot daar van de sfeer en de mooie omgeving.”
De groep verspreidde niet alleen De Koevoet. Er werden ook antifascistische leuzen ‘gekalkt’ en affiches geplakt. En er werd een bijeenkomst van de NSB in de Haarlemmerhout, waar Mussert zou spreken, verstoord door de microfoondraden door te knippen en doordat een grote groep jongeren met de fietsbel rinkelden. Jaap Boekman werd in september 1942 door verraad gearresteerd, en een jaar later gefusilleerd.
Nog meer arrestaties
Ook in Velsen sloeg de bezetter hard toe. In de nacht van 21 op 22 januari 1943 werden 10 Velsense communisten van huis gehaald. Onder meer Simon Warmenhoven, Piet Weij, Rolf Strengholt, Joop Sieraad overleefden het niet.
Door het verraad van Vosveld uit Beverwijk werden in de loop van 1943 nog vele communisten opgepakt. Op 17 mei wordt Jan van der Zwaag opgepakt bij de Velserpont, als hij op de weg terug naar huis is van een illegale bespreking. Rond zijn lichaam gebonden vonden zij duizend pamfletten tegen ‘Radiodiefstal’, de inbeslagname van radio’s.
‘Elva’ en ‘Pravda’
De Haarlemse Waarheidgroep verzorgde ook de uitgave van een Georgische krant, voor de aan kust bij Zandvoort gelegerde krijgsgevangen Sovjet-soldaten. Zij zochten aansluiting bij de communistische partij en de verzetsbeweging.
Samen met Annie Averink en An Vooren, de vrouw van partij-instructeur Piet Vooren, werd de Elva (Bliksem) gemaakt. De Georgiërs leverden de kopij voor de krant en de Haarlemmers zorgden voor de vermenigvuldiging van de stencils. Zo verscheen de Elva in een oplage van ongeveer 80 exemplaren, in het grootste geheim verspreid onder de 800 Georgiërs.
Daarnaast werd door Annie en An een Russischtalige krant gemaakt, de Pravda (Waarheid). Ook deze werd onder Russischtalige krijgsgevangen soldaten verspreid. Beide vrouwen hadden voor de oorlog tijd doorgebracht in de Sovjet-Unie: Annie Averink als student aan de partijschool in Moskou, en An Vooren samen met haar echtgenoot als arbeiders in de opbouw van de zware industrie.
De rol van de illegale Waarheid
Een artikel van de hand van Paul de Groot in De Waarheid van november 1942 licht de rol van de illegale krant toe: “De rol van de krant is nu veel groter en belangrijker geworden. Zij is niet alleen een strijdwapen, doch een morele kracht op zichzelf. Elk nummer dat verschijnt is een actie op zichzelf, een doorbreking van de bloedigste en beestachtigste terreur die de wereld ooit heeft gekend. De krant is een krachtcentrum, dat onontbeerlijk is. Zij is de enige verbinding van de organisatie der vrijheidsstrijders met de massa van het volk. Daarom is geen offer te groot om onze krant in stand te houden en haar geregelde verschijning te garanderen.”
Tegen het einde van de oorlog diende zich een nieuwe taak aan voor de medewerkers van De Waarheid. Zo werd onder meer in de Zaanstreek voorbereidingen getroffen om na de bevrijding met een gedrukt dagblad uit te komen. Door elektriciteit te ‘lenen’ van een naastgelegen fabriek werd een illegale drukkerij opgezet.
Wim Hulst was lid van de Zaanse partijleiding en schreef een gedicht bij een herdenkingsartikel van gevallen Noordhollandse kameraden, waaronder Nico van Nieuwkoop, Jan van der Zwaag en Jan Bonekamp. Over die laatste schreef hij:
“Reeds het eerste jaar van de bezetting nam hij deel aan de strijd tegen de Nazi-bezetter.
In het Hoogovenbedrijf, waar hij als arbeider werkzaam was, stond hij in de eerste rijen der strijders. Meerdere keren kwam hij voor de eisen der arbeiders op. Een belangrijk aandeel had hij in de tot stand koming der Februari-staking in het bedrijf.
Bij de grote staking in 1943 werd hij, te samen met honderden anderen, door de Grüne gearresteerd. Door zijn moedige houding en hardnekkig ontkennen liet men hem vrij. Toen de Nazi-politie haar vergissing bemerkte en Jan een week hierna weer wilde arresteren, onttrok deze zich, door onder te duiken, aan de greep der Nazi’s.
Tijdens het moeilijke leven van politiek onderduiker, ontpopte Jan zich als één der beste en moedigste strijders.”
Bevrijding
Kort na de bevrijding was De Waarheid, met een oplage van bijna 350.000 exemplaren, enige tijd de grootste krant van Nederland. “Van deze overwinning moet het volk de vruchten plukken.” Machten van de restauratie trachten dit te voorkomen. De reactie wil terug op politiek gebied, door het samenstellen van regeringen met harteloze beroepspolitici. Zij willen terug naar de regeringsmethode welke tegen de wil van het volk, met politie en reactionaire justitie. Zij wil terug naar de ongebreidelde vorm van het kapitalisme, naar massa-werkloosheid en vernietiging van voedingsmiddelen.”
Aan het bestaan van De Waarheid kwam een einde met de opheffing van de CPN. In 1990 verscheen de laatste krant. Op het Windroosplein in Amsterdam Noord staat sinds 1983 een monument ter herinnering aan de omgekomen medewerkers van De Waarheid.
Bronnen:
- Jan Brasser / Otto Kraan, Witte Ko. Herinneringen uit het gewapend verzet
- Pieter van den Berg, Het Noorderlicht, een kleine geschiedenis van een illegaal communistisch blad in Friesland tijdens de oorlogsjaren 1940-1941 (1982).
- Hans van den Heuvel en Gerard Mulder, Het Vrije Woord, de illegale pers in Nederland 1940-1945 (1990).
- IPSO-Geschiedenisgroep Groningen, De Illegale Communistische Pers in Groningen, 1940/41 (1983).
- Bas von Benda-Beckmann, De Velser Affaire. Een omstreden oorlogsgeschiedenis (2016)
- A.J. Koejemans, De Waarheid marcheert! Wording en groei van de pers van de Nederlandse arbeidersklasse (1949)
- De Waarheid in de oorlog. Een bundeling van illegale nummers ’40-’45 (Pegasus 1980)
- Geschiedenislokaal023, ‘Het rode leger’
- “Annie mocht niet varen”, in: De Waarheid, 20 oktober 1981
- Delpher: De Vonk, 14 juli 1941, 23 juli 1941, 29 augustus 1941, 13 november 1942, 27 november 1942, 10 december 1942; De Vrije Kennemer, 18 mei 1942,
